• Tên gọi khác: Cây xà sàng
• Tên khoa học: Cnidium monnieri
• Họ: Umbelliferae (Hoa tán)

Mô tả về cây giần sàng

Cây giần sàng tên khoa học là Cnidium monnieri, được mô tả lần đầu tiên vào năm 1782. Đây là một loại thực vật có hoa được xếp vào họ nhà Hoa tán. Cây có chiều cao khoảng 400cm – 1m. Thân cỏ mềm, có vạch dọc.

Lá cây xẻ lông chim 2 lần, có bẹ ngắn ôm vào thân, cuống lá có chiều dài trung bình từ 4 – 8 cm. Các thùy lá có chiều rộng cỡ 1,5mm.

Hoa cây giần sàng mọc thành tán chứa nhiều hoa nhỏ li ti. Lúc mới ra nụ hoa có màu xanh, khi nở bung có màu trắng. Cuống hoa có chiều dài cỡ 7 – 12 cm. Quan sát từ trên cao xuống, cụm hoa trông rất giống với hình dáng cái giần mà người nông dân hay dùng để sàng gạo. Chính vì vậỵ mà trong dân gian, cây được gọi với cái tên là cây giần sàng.

Quả nhỏ, dài khoảng 2 – 5mm, chia thành nhiều múi có dìa mỏng. Vỏ ngoài cứng có màu nâu nhạt.

Khu vực phân bố

Cây giần sàng có khả năng sinh trưởng rất mạnh mẽ, đặc biệt là vào mùa xuân khi tiết trời ẩm mát. Ở nước ta, cây mọc hoang trong các vườn trồng cây nông nghiệp giống như cỏ dại. Loại cây này được tìm thấy nhiều ở miền Bắc, bắt đầu từ Nghệ An hay Hà Tĩnh trở ra.

Bộ phận dùng

Quả cây giần sàng khô chính là bộ phận được sử dụng làm thuốc trị bệnh trong y học cổ truyền. Dược liệu này được đặt tên là giần sàng tử (Fructus Cnidii)

Thu hái – Sơ chế 

Quả giần sàng được thu hoạch lúc chín, thường là từ tháng 6 – tháng 8 trong năm. Toàn thân cây được cắt về rải ra chỗ có nắng cho khô. Sau đó đập lấy quả.

Tiếp theo, nhặt bỏ sạch tạp chất lẫn trong quả giần sàng, đem phơi thêm vài nắng nữa cho đến khi quả khô hoàn toàn ta thu được dược liệu xà sàng tử.

Bảo quản

Bảo quản giần sàng tử ở nơi khô ráo. Tránh để dính nước hoặc để ở nơi có không khí ẩm khiến dược liệu bị ẩm và phát triển nấm mốc gây hại cho sức khỏe khi sử dụng.

Thành phần hóa học của cây giần sàng

Phân tích thành phần của quả giần sàng thu được 1,3% là tinh dầu. Chất này có mùi hắc, bao gồm nhiều hoạt chất như:

• L.pinen
• Bocnylisovalerianat
• Camphen
• Ostala (công thức C15H16O3)
• Axit béo không no
• Glyxerin

Vị thuốc giần sàng tử

Tính vị:

• Vị cay đắng
• Tính bình

Quy kinh

Giần sàng tử đi vào 2 kinh gồm:

• Kinh thận
• Kinh tam tiêu

Tác dụng dược lý của giần sàng tử

– Theo nghiên cứu hiện đại:

• Trên hệ hô hấp: Thử nghiệm chiết xuất từ giần sàng tử ghi nhận tác dụng cắt cơn hen, tiêu đờm, làm giãn nở các cơ trong phế quản.
• Công dụng trên hệ tuần hoàn: Sử dụng dược liệu giúp ổn định nhịp tim và hạ huyết áp ở những bệnh nhân mắc chứng tăng huyết áp.
• Trên hệ miễn dịch: Dùng xà sàng tử có khả năng cải thiện chức năng hoạt động của hệ miễn dịch, ngăn chặn sự hình thành của các phản ứng dị ứng trong cơ thể.
• Công dụng kháng khuẩn: Chất chiết xuất từ xà sàng tử thể hiện rõ khả năng ức chế sự sinh trưởng của tụ cầu khuẩn vàng trực khuẩn mủ xanh, các chủng nấm microsporum hay epidermophyton – thủ phạm gây lở ngứa ngoài da, và cả trùng roi.
• Tác động trên hệ thần kinh trung ương: giần sàng tử giúp tăng cường trí nhớ, tăng cường khả năng hoạt động của não bộ, giảm đau thần kinh nhờ tác dụng gây tê cục bộ.
• Đối với cơ quan sinh dục: Dược liệu giần sàng tử hoạt động tương tự như nội tiết tố nam testosteron. Trong phòng thí nghiệm, sau một thời gian cho chuột cái uống nước sắc giần sàng tử các nhà khoa học nhận thấy trong lượng của buồng trứng và tử cung chuột đã tăng cao hơn so với lúc chưa dùng thuốc.
• Trên hệ xương khớp: Ngăn ngừa loãng xương ở phụ nữ trong độ tuổi mãn kinh.

– Theo Đông y:

Y học cổ truyền ghi nhận, giần sàng tử công dụng bổ thận, cường dương, làm mạnh gân xương, tử phong táo thấp.

Chủ trị

• Liệt dương
• Yếu sinh lý
• Ẩm ngứa ở cơ quan sinh dục
• Tử cung lạnh ở phụ nữ
• Khí hư
• Bệnh trĩ
• Viêm âm đạo do nấm
• Xích bạch đới
• Vô sinh hiếm muộn

– Liều dùng:

Mỗi ngày 4 – 12g

– Cách sử dụng giần sàng tử:

• Sắc uống độc vị
• Phối hợp với các dược liệu khác tán bột làm hoàn
• Ngâm rượu uống
• Nấu nước dùng ngoài da

+ Độc tính

Giần sàng tử hơi độc. Vì vậy cần bào chế dược liệu đúng cách, sử dụng đúng mục đích, liều lượng và có sự giám sát của bác sĩ , thầy thuốc đông y trong suốt quá trình điều trị nhằm đảm bảo an toàn cho sức khỏe.